Đình Ninh Xá thu hút lượng khách gần xa trong nước và ngoài nước đến viếng mà còn có ý nghĩa đặc biệt đối với người dân nơi đây. Không chỉ vì là nơi linh thiêng, ghi đậm dấu ấn lịch sử mà còn là nơi thờ phụng thiêng liêng các vị Hoàng tử Vua Hùng. Để người dân gần xa có dịp ghé qua nơi đây đều có dịp nhìn lại và cảm nhận quá trình dài gìn và giữ nước của ông cha ta khi xưa.
Đình Ninh Xá mang giá trị lịch sử lâu đời
Đình Ninh Xá (còn gọi là đền Voi Đá, Ngựa Đá) thuộc xã Yên Ninh huyện Ý Yên tỉnh Nam Định. Ngôi đền cách trung tâm thành phố Nam Định 19km về phía tây gần quốc lộ 10. Thuận tiện cho di tích phát huy các giá trị.
Theo truyền thuyết đây là những vị con vua Hùng về trấn trị vùng đất Đại An. Giúp dân Ninh Xá khai khẩn, trồng lúa, trồng dâu chăn tằm dệt vải. Đặc biệt đền Ninh Xá còn thờ Lão La đại thần Ninh Hữu Hưng, là người có tài đục chạm đồ mộc. Ông từng được Đinh Tiên Hoàng giao chức: “Công tướng lục phủ Giám sát đại tướng quân”. Vị đại tướng trông coi nghề mộc của sáu phủ. Thời Tiền Lê ông chịu trách nhiệm xây dựng các cung điện tại kinh đô như Bách Thảo Thiên Tuế, Long Lộc, Trường Xuân.
Theo các nguồn tư liệu và truyền thuyết ở địa phương thì một lần ông đi phò giá vua Lê Hoàn cày tịch điền. Lúc về qua sông sắt, vua cho đậu thuyền rồng lên thăm đền thờ Lương Bình Vương và An Nhu Vương. Thấy cảnh đền điêu tàn ông bèn xin vua ở lại sửa đền, sửa chùa Phúc Lê (chùa Ninh Xá). Ngoài ra thấy nơi đây đất đai trù phú, dân cư còn thưa thớt. Ông đưa họ hàng từ Ninh Bình về đây khai khẩn mở mang trang ấp, dạy dân nghề mộc, chạm để kiếm sống. Sau này, những người dân về đây sống đều đổi sang họ Ninh nên vùng đất này có tên là Ninh Xá.
Ngôi đền được công nhận di sản Văn hóa cấp Quốc gia
Đình Ninh Xá Thượng (còn gọi là đền Voi Đá, Ngựa Đá) là nơi thờ Lương Bình Vương, An Nhu Vương. Và Lão La đại thần Ninh Hữu Hưng, nghệ nhân đục chạm đồ mộc đã truyền nghề cho làng.
Nguyên lúc đầu, đây là nơi thờ Lương Bình Vương, An Nhu Vương (là các con vua Hùng về trấn trị vùng cửa biển Đại An). Theo truyền thuyết đây là những vị con vua Hùng về trấn trị vùng đất Đại An. Giúp dân Ninh Xá khai khẩn, trồng lúa, trồng dâu chăn tằm dệt vải.
Đặc biệt đền Ninh Xá còn thờ Lão La đại thần Ninh Hữu Hưng. Là người có tài đục chạm đồ mộc. Ngôi đền được công nhận di sản Văn hóa cấp Quốc gia năm 1991.
Ban đầu, đây chỉ là một thảo am tại phía tây bờ sông Kim Ngân (tức sông Sắt) gần cầu Tào hiện nay. Năm 991, theo lệnh vua Lê Đại Hành. Tiến hành thảo am được tu sửa thành đền nên nó còn được gọi là “đền nhà vua”. Từ thời nhà Lý, đền còn thờ Lão La Đại Thần Ninh Hữu Hưng.
Nơi thờ cúng Lão La Đại Thần Ninh Hữu Hưng
Ninh Hữu Hưng sinh năm 939. Ông được Đinh Tiên Hoàng ban chức. “Công tượng lục phủ giám sát đại tướng quân”. Vị đại tướng trông coi nghề mộc của sáu phủ. Trong thời nhà Đinh rồi sau đó là thời Tiền Lê, ông chỉ huy việc xây dựng Kinh đô Hoa Lư với các cung điện. Như Bách Bảo Thiên Tuế, Phong Lưu Tử Hoa, Long Lộc, Trường Xuân cùng nhiều đền, chùa, dinh thự.
Vào ngày 24 tháng 4 năm Tân Mão (tức ngày 9 tháng 6 năm 991). Vua Lê Đại Hành khi qua sông Sắt đã cho đậu thuyền rồng lên thăm đền thờ Lương Bình Vương và An Nhu Vương. Thấy cảnh hoang sơ, vua cho Ninh Hữu Hưng ở lại sửa đền và dựng chùa Lê (Phúc Lê Tự). Thấy nơi đây dân cư còn thưa thớt, ông đưa con cháu, họ hàng và chiêu mộ dân các nơi về đây. Từ đây tiến hành khai khẩn mở mang trang ấp, dạy dân nghề mộc, chạm.
Ngày mùng 4 tháng 6 năm Kỷ Mùi niên hiệu Thuận Thiên triều vua Lý Thái Tổ (1019). Ông qua đời hưởng thọ 81 tuổi. Con cháu và người làng đưa thi hài ông về an táng tại chân núi Xương Bồ. Vua Lý Thái Tổ ban cho ông tên thụy là Lão La Đại Thần và cho rước bài vị ông thờ trong đền. Do Lão La Đại Thần được thờ như Thành Hoàng nên đền cũng chính là đình làng.
Một vài nét về đền Đình Ninh Xá
Đến năm Nhâm Thìn niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 8 triều vua Lê Dụ Tông (1712). Đình Ninh Xá được dời về vị trí hiện tại. Năm 1849 khởi công xây dựng toà tiền đường. Năm 1894 tu sửa hai toà đệ nhị và tiền đường. Ngôi đền tuy đã được làm đi sửa lại nhiều lần. Nhưng vẫn được bảo lưu được đường nét phong cách cổ truyền dân tộc.
Đình Ninh Xá hiện nay tọa lạc trên một khu đất có diện tích 2.390m2. Nằm ở phía tây làng, mặt quay về hướng tây. Phía trước cửa đền có hồ bán nguyệt, hệ thống nghi môn, hòn non bộ được tạo dáng đẹp trang trí nhiều đề tài. Như nghê chầu, hổ phù, tứ linh, tứ quý cùng các câu đối nhấn nổi bằng chữ Hán. Tiếp giáp với nghi môn là một sân lát gạch phẳng phiu xung quanh có tường xây bao bọc kín đáo.
Đình Ninh Xá gồm có ba toà được thiết kế theo kiểu “tiền chữ nhất, hậu chữ đinh”. Toà chữ nhất gồm 3 gian 2 chái, dáng thấp mái cong. Được lợp ngói nam, đại bờ đắp lưỡng long chầu nguyệt. Các đao góc tạo dáng mây tản mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn.
Thiết kế độc đáo và ấn tượng
Bốn vì kèo của ba gian giữa được thiết kế theo kiểu thượng chồng rường hạ kẻ bẩy. Trên các câu đầu, xà thượng, xà hạ, bẩy kẻ đều được trang trí các đường chỉ nổi, ống tơ, lá lật mềm mại thanh thoát. Đặc biệt hai vì kèo moi, kẻ góc có sự gia công kỹ thuật vừa mềm mại. Nhưng vẫn tạo sự vững chắc cho bốn đầu đao.
Liền sau toà chữ nhất là toà chữ đinh gồm trung đường 3 gian 2 chái và cung cấm 3 gian xây dọc. Toà trung đường có kích thước và kiến trúc như toà tiền đường. Giao mái bắt vần với toà trung đường là ba gian cung cấm thiết kế theo kiểu chồng diêm bốn mái lợp ngói nam. Trong tòa chính tẩm các vì kèo thiết kế theo kiểu chồng rường. Phần chạm khắc tập trung chủ yếu ở các vì kèo, cửa ra vào toà chính tẩm. Và đặc biệt mảng chạm ở vì hậu đốc với các đề tài “long chầu”, “mẫu long giáo tử ” (rồng mẹ dạy rồng con), ly con nép dưới ly mẹ. Tất cả đều được ẩn hiện trong tầng tầng mây tản, cụm đao mác, lá hoả với kỹ thuật chạm bong cầu kỳ, tỉ mỉ.
Bên cạnh đình là phủ thờ Đại Lan Công Chúa (nữ tướng của Hai Bà Trưng). Phủ gồm có ba toà: tiền đường, đệ nhị. Ngoài ra có chính cung được thiết kế theo kiểu “tiền chữ nhất, hậu chữ đinh”. Công trình này đã góp phần bổ sung hỗ trợ tạo cho di tích một quần thể hoàn chỉnh.
Nơi lưu giữ nhiều đồ thờ có giá trị và ý nghĩa
Đình, phủ Ninh Xá hiện còn lưu giữ được 28 đạo sắc phong và nhiều đồ thờ có giá trị. Như cửa võng, nhang án, kiệu long đình, kiệu bát cống, ngai thờ, đại tự, câu đối… Đặc biệt sập thờ tổ nghề làm kiểu chân quỳ, dạ cá với vân toả lá hoả vươn cao cùng các băng hoa chanh, sen dẹo. Mặt trước chạm lưỡng long chầu nguyệt mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII.
Ngọc phả của đền được Tri huyện huyện Đại An, An Giang Bá Lê Huy Phan viết lại vào năm Tự Đức thứ 22. Tức vào năm 1869). Do Ngọc phả cũ đã mất khi binh mã nhà Thanh tàn phá.
Nghề chạm khắc gỗ phát triển ở Ninh Xá
Thợ Ninh Xá thường làm các loại đồ thờ và vật trang trí bằng gỗ. Như ngai, ỷ, kiệu, hương án, bát biểu, cửa võng, cuốn thư, hoành phi, câu đối, sập tủ… Đã để lại các tác phẩm chạm khắc công phu với nhiều đề tài sinh động. Như rồng vờn, rồng chầu mặt nguyệt, long sào (tổ rồng). Mẫu long giáo tử (rồng mẹ dạy rồng con), bát tiên quá hải, tiên cưỡi rồng…
Hiện nay nghề chạm khắc gỗ ở Ninh Xá do tổ nghề Ninh Hữu Hưng truyền dạy rất phát đạt. Làng nghề có gần 600 hộ dân hầu hết làm nghề mộc, chạm khắc gỗ cổ truyền. Xưa và nay, nơi đây có nhiều tay nghề giỏi, đục chạm, khảm trai tô điểm những nét thần diệu. Nên được nhiều khách trong nước, nước ngoài đến đặt hàng mua bán thường xuyên.